Polska jest piękna: Przedborski Park Krajobrazowy

Budowa geologiczna

Oś morfologiczną Parku w kierunku SE-NW stanowi Pasmo Przedborsko-Małogoskie będące południowo-zachodnim mezozoicznym obramowaniem Gór Świętokrzyskich. Jest ono podwójną monokliną, w której biegną równolegle dwa grzbiety: jeden zbudowany z wapieni górnojurajskich, drugi z piaskowców górnokredowych.
Różnorodność morfologii Parku jest wynikiem nakładania się całego szeregu procesów rzeźbotwórczych od trzeciorzędu do czasów współczesnych i wykazuje związek zarówno z czynnikami strukturalnymi – budową geologiczną i tektoniką podłoża, jak też z działalnością procesów czwartorzędowych. Występują tu obok siebie formy rzeźby o charakterze typowym dla niżu, jak też elementy rzeźby wyżynnej. Do głównych cech wyżynnych Parku należy występowanie utworów mezozoicznych – skał wapiennych i piaskowcowych, triasowych, jurajskich i kredowych, a także wysokości bezwzględne terenu przekraczające 250 m n.p.m.. Dodatkowo uzupełniają je znaczne wysokości względne przekraczające 60 m, a także duży spadek głównej rzeki Pilicy przekraczający 0,6%. Deniwelacja terenu sięga maksymalnie 157 m, od 191 m n.p.m. w dolinie Pilicy w rejonie miejscowości Łączkowice do 347 m n.p.m. na Górze Fajna Ryba. Jednocześnie cechom wyżynnym towarzyszą elementy typowe dla nizin: płaskie powierzchnie zbudowane z utworów wodnolodowcowych, rozległe zabagnione obniżenia, bardzo małe, nie przekraczające 1‰ spadki dopływów Pilicy – Czarnej Włoszczowskiej i Nowej Czarnej.
Pomiędzy Przedborzem a przełomem Czarnej Włoszczowskiej pod wsią Zamoście grzbiet piaskowcowy wznosi się ponad 120 m ponad przyległe od wschodu niziny i 80-100 m ponad faliste i zwydmione obszary po jego zachodniej stronie. Dno przełomu w Zamościu leży na poziomie 220 m, a najwyższe wzniesienia to Fajna Ryba (347 m n.p.m.), Góra Kozłowa (336 m n.p.m.) i Góra Krzemycza (334 m n.p.m.).
Po zachodniej stronie grzbietu piaskowcowego biegnie nieciągły grzbiet wapienny. Na powierzchni ukazują się tylko jego najwyższe kulminacje – Góra Bukowa (335 m n.p.m.) i Góra Krzemyk (332 m n.p.m.) – reszta grzbietu wapiennego ukryta jest pod młodszymi osadami.
W południowo-wschodnim odcinku pasma, od wsi Zamoście przez Oleszno po Świdno, grzbiety są niższe i zmienia się ich sekwencja: wapienie zajmują wschodnią część pasma, a piaskowce tworzą grzbiet zachodni. Najwyższe wzniesienia to Góra Świdzińska (311 m n.p.m.), piaskowce i Góra nad Świdnem (300 m n.p.m.), wapienie. Na południowy wschód od Świdna pasmo jest przecięte następną doliną przełomową w poziomie 230 m.
Drugą ważną jednostką morfologiczną Parku jest dolina Pilicy, biegnąca południkowo w zachodniej jego części. Dno doliny, o szerokości 1-2 km, leży od 202 m przy ujściu Czarnej do 190 w Przedborzu. Dolina Pilicy ma łagodne i niewysokie stoki z niezbyt wyraźnie zaznaczającą się terasą nadzalewową. Teren pomiędzy wzgórzami Pasma Przedborsko-Małogoskiego a doliną Pilicy to północny skraj Niecki Włoszczowskiej. Utwory kredowe tej struktury są przykryte płaszczem osadów czwartorzędowych. Falista równina wznosi się 225-235 m n.p.m., a jedyne – poza dolinami – jej urozmaicenie wprowadzają wały i parabole wydm, które osiągają do 10 m wysokości.

Gleby

Zmienność podłoża skalnego i morfologii terenu, powodując zróżnicowanie warunków hydrologicznych i roślinnych, zdeterminowały przebieg procesów glebotwórczych. Wyrazem wartości użytkowej gleb jest zaliczenie ich do odpowiedniej klasy bonitacji oraz do kompleksów przydatności rolniczej. Gleby na obszarze Parku przedstawiają stosunkowo niską wartość użytkową. Brak jest gleb I i II klasy. Jedynie na obszarze gmin: Kluczewsko, Krasocin i Przedbórz występują bardzo niewielkie, rozproszone płaty rędzin właściwych i brunatnych w III klasie bonitacyjnej, zajmujące łącznie 31,5 ha, z czego 3,6 ha znajduje się w Parku, 25,8 ha w otulinie i 2,1 w projektowanym powiększeniu otuliny.
Gleby klas IVa i IVb występują większymi kompleksami i zajmują łącznie powierzchnię 2130,1 ha, z tego 167,04 ha znajduje się na obszarze Parku, 1594,54 ha w otulinie i 368,52 ha w projektowanym powiększeniu otuliny. Typologicznie są to rędziny węglanowe na kredowych skałach wapiennych.
Zwarty kompleks gleb brunatnych i rdzawych występuje w obniżeniu Piskorzeniec, w rejonie Wojciechowa, na utworach wodnolodowcowych oraz stokowych osadach peryglacjalnych. Występują też niewielkie powierzchniowo obszary gleb brunatnych kwaśnych i wyługowanych.
Dość znaczną powierzchnię zajmują gleby pochodzenia organicznego, tzn. takie, które zostały wytworzone przy udziale materii organicznej w warunkach nadmiernego uwilgotnienia. Są to gleby mułowe, torfowe, murszowe i murszowate. Na terenie parku najliczniej występują gleby murszowo-mineralne, stanowiące w klasyfikacji przydatności rolniczej kompleksy IIIz, tj. użytki zielone słabe, położone w dolinach rzek i naturalnych obniżeniach terenu.
Duża część gleb wykazuje skład granulometryczny piasków słabo gliniastych, ubogich w części spławialne. Występujące tu rędziny właściwie są najczęściej płytkie i przeważnie silnie szkieletowe, natomiast wierzchnia warstwa rędzin mieszanych to głównie piaski słabo gliniaste pochodzenia fluwioglacjalnego. Piaszczysty skład granulometryczny jest jedną z ważniejszych przyczyn, z powodu których większość gleb parku jest okresowo, bądź stale sucha. Zaznacza się to szczególnie wyraźnie we fragmentach parku leżących na obszarach gmin Przedbórz i Kluczewsko. Jest charakterystyczne, że na brak wody cierpią tu nie tylko grunty orne, ale również użytki zielone.
Wzgórzowa i wysokopagórkowa rzeźba terenu – głównie dotyczy to Pasma Przedborsko-Małogoskiego – jest czynnikiem poważnie utrudniającym uprawę mechaniczną gleb. Rzeźba terenu wpływa na zagrożenie gleb, głównie rędzin, erozją wodną w stopniu silnym i bardzo silnym. Erozją wietrzną zagrożone są te obszary parku, na których piaski luźne i słabo gliniaste występują na powierzchni.

Kompleksy leśne

Lasy zajmują ok. 68% powierzchni Parku. Są to przeważnie drzewostany sosnowe na siedlisku borów mieszanych, przeplecione olsami i borami bagiennymi. Występują także większe powierzchnie grądów, buczyn i dąbrów świetlistych. W dolinach rzecznych spotyka się łęgi olszowo-jesionowe, a w bagnistych zagłębieniach – partie olsów. Na uwagę zasługuje udział jodły w wielogatunkowych drzewostanach, a także stanowiska rzadkiego cisa. Na nasłonecznionych zboczach wzgórz Pasma Przedborsko-Małogoskiego występują murawy kserotermiczne oraz ciepłolubne zarośla z udziałem tarniny, kaliny, róż, głogu, derenia świdwy, ligustru i jałowca. Na terenie parku znajduje się kilka par drzew pozornie zrośniętych: zrost sosny z dębem szypułkowym w uroczysku Rączki i zrost sosny z brzozą brodawkowatą przy gajówce Stara Wieś. W północno-wschodniej części Parku znajdują się większe obszary torfowisk, z największym bagnem Piskorzeniec.