Polska jest piękna: Pocysterski zespół klasztorny w Lądzie

Zabytki

Opactwo cystersów w Lądzie jest wpisane do rejestru zabytków jako – zespół klasztorny cystersów, obecnie salezjanów pod numerem rej.: 540/Wlkp/A z 27.05.1968 i z 30.11.2007. W skład zespołu zabytków wchodzi:

kościół pw. NMP i św. Mikołaja, XII/XIII, 1651–1689, 1728–1735
klasztor, poł. XIV, XVII/XVIII, XX
ogród klasztorny z podwórzem gosp., XIX-XX
cmentarz zakonny, obecnie park, 2 poł. XIX
ogrodzenie ogrodu i cmentarza, mur z bramą 2 poł. XIX

Właściwie nic nie przetrwało z najstarszych budowli. Przypuszcza się, że wschodnia część najstarszego kościoła romańskiego mogła składać się z prostokątnego prezbiterium i transeptu, do których w XIII w. dobudowano ceglany bazylikowy bezwieżowy korpus, mniej więcej o rozmiarach dzisiejszej świątyni. Wówczas też wzniesiono ceglany klasztor, w miejsce pierwotnych zabudowań, zapewne drewnianych. Około 1350 r. klasztor rozbudowano a jego wnętrza gruntownie przebudowano, m.in. wznosząc do dziś zachowane sklepione krużganki wokół wirydarza, kapitularz ze sklepieniem wspartym na jednym filarze oraz – może w miejscu pierwotnego oratorium – kaplicę św. Jakuba.
W poł. XVI w. na wschód od klasztoru wzniesiono osobny piętrowy pałac opacki, który w latach 30. XVIII w. zastąpiono nowym, wzniesionym przy klasztorze przez Pompeo Ferrariego został rozebrany na przełomie XIX/XX w.
W 1651 rozpoczęto burzenie wschodniej części kościoła i budowę nowego, barokowego. Pracami prowadzonymi do około 1696 początkowo kierował Tomasz Poncino, po nim Jerzy Catenazzi, Jan Koński i ostatecznie Józef Bellotti twórca ostatecznego projektu wschodniej partii kościoła. Roboty wykończeniowe trwały jeszcze w 1714. Wschodnia elewacja prezbiterium, najlepiej widoczna z głównej drogi, otrzymała wówczas 2 wieże, zwieńczone ażurowymi hełmami w 1720 r. W latach 1728–1737 Pompeo Ferrari zamknął partię wschodnią świątyni centralną kompozycją nawy głównej. W przeciwieństwie do surowych i konwencjonalnych form wcześniejszych, korpus założony na planie lekko wydłużonego prostokąta z wpisanym ośmiobokiem i trzema przenikającymi się elipsami otrzymał dynamiczną formę, pełną płynnych linii i z wielką 38-metrową kopułą nad częścią centralną. O ile we wcześniejszej części ważną rolę pełnią dekoracje sztukatorskie – dzieło włoskich stiukatorów z warszawskiej grupy J. Sz. Bellottiego, w nowej – dekoracja malarska. Kościół został konsekrowany 1743 pw. NMP i św. Mikołaja. Około 1720 r. przekształceniu uległy elewacje klasztoru i wnętrza, szczególnie na I piętrze, gdzie powstała reprezentacyjna nowego kapitularza, tzw. "Sala Opacka" z malowidłami Adama Swacha. Po 1791 r. kopuła i dachy kościelne zostały pokryte blachą miedzianą.
Najstarszym dziełem sztuki związanym z Lądem jest romańska srebrna i rytowana patena fundacji Mieszka Starego, powstała po 1193 r., obecnie w kolegiacie kaliskiej. Do najcenniejszych zabytków gotyckiego malarstwa w Polsce należy polichromia oratorium św. Jakuba z ok. 1370 r. z bogatym programem rycersko-dworskim, eschatologicznym i heraldycznym,dokumentującym wielkopolskie rycerstwo skupione wokół Wierzbięty z Paniewic. Innym zabytkiem gotyckim była rzeźbiona Pietà z początku XV w., zaginiona podczas ostatniej wojny. 2 szesnastowieczne figuralne płyty nagrobne w kościele upamiętniają opata Borzewskiego i jego matkę, z 1531 r. pochodzi płyta Jana Batorzyńskiego w krużganku.
Ołtarz główny kościoła pochodzi z 1721 r., jest dziełem warsztatu Ernesta Brogera z Głogowa (przemalowany w 1852 r.) i zastąpił iluzjonistyczny fresk nastawy ołtarza autorstwa Adama Swacha z 1712 r. Dziełem Swacha jest też szereg obrazów i malowideł w kościele (polichromia sklepienia pd. ramienia transeptu, 1711 r. – cykl św. Bernarda z Clairvaux, oraz małej kopuły, 1711 i 1730 r. – Chwała świętych w niebie) i klasztorze (cykl 20 płócien z historią cystersów, freski „Sali Opackiej”, 1722 r.). Polichromię sklepienia pn ramienia transeptu wykonał na pocz. XVIII w. Łukasz Raedtke – cysters z Przemętu (św. Urszula jako patronka dobrej śmierci oraz Matka Boża jako opiekunka zakonników i ludzi świeckich). Bogato rzeźbione stalle zakonne wyrzeźbił brat Adrian około 1680 r. W 1721 r. powstał ołtarz św. Urszuli w transepcie (warsztat E. Brogera z Głogowa), zawierający sprowadzone jeszcze w XIII w. z Altenbergu relikwie świętej i jej towarzyszek, tzw. 11 Tysięcy Dziewic (Undecim Milium Virginum). Obok znajduje się stiukowy nagrobek opata Łukomskiego (zm. 1750 r.), z postacią zmarłego pod skrzydłem Bożej Opatrzności i skrzydlatym Chronosem – symbolem vanitas. OK. 1730 r. powstały dwa ołtarze akantowe w transepcie, dzieło śląskich snycerzy. W pd ramieniu transeptu dynamiczny, marmoryzowany ołtarz św. Krzyża jest zapewne dziełem Ferrariego z około 1730 roku. Ambonę wykonali snycerze z Rawicza i Rydzyny w 1735 r., rozbudowana w 1799 r. Naprzeciwko niej umieszczono pomnik ku czci konsekratora świątyni, prymasa Krzysztofa Antoniego Szembeka. Efektowne malowidła w kopule przedstawiające, wg konceptu opata Łukomskiego, Alegorię Tryumfu Bożej Mądrości w Kościele (Domus Sapientiae) są dziełem śląskiego freskanta Jerzego Wilhelma Neunhertza z 1733 r. 2 dalsze ołtarze w nawie są również przypisywane Ferrariemu, obraz św. Bernarda został sprowadzony 1734 z Rzymu. Efektowne, 22-głosowe organy są dziełem cystersa Józefa Koeglera z 1734 r. Konfesjonały o dynamicznych kształtach, projektowane przez Ferrariego, są dziełem śląskiego warsztatu pracującego wcześniej dla cystersów z Henrykowa, powstały ok. 1740 r.
Opactwo w Lądzie